Sześć argumentów teistycznych

Pierwsze trzy z niżej przedstawionych typy argumentów teistycznych (ontologiczny, kosmologiczny i teleologiczny) zostały wyróżnione i skrytykowane przez Kanta. Argu­ment czwarty, moralny, wszedł do szerszej debaty filozoficznej także dzięki Kantowi, który go wyraźnie preferował. Do tych argumentów dołączyłem ważne dla nowożytności (od Kartezjusza) argumenty epistemologiczne. Ich szczególnym przypad­kiem jest wychodzący od kluczowego dziś faktu istnienia nauki argument zwany tu metodologicznym.

Pracownia Pietersa Coecke van Aelsta, „Św. Hieronim w swej pracowni”

Argument pierwszy i trzy ostatnie wiążą się w zasa­dzie z teologią bytu doskonałego, dowodząc istnienia ta­kiego bytu bądź w ujęciu abstrakcyjnym, bądź od strony jego doskonałości moralnych lub poznawczych. Ekonomia myślenia i/lub analiza związków między doskonałościami pozwala przyjąć, że istnieje dokładnie jeden byt, któ­ry (z ludzkiej perspektywy) może być traktowany jako posiadający je wszystkie. (Tym bardziej, że doskonałości moralne lub poznawcze są pewnymi konkretyzacjami doskonałości pojętych abstrakcyjnie). Z podobnych wzglę­dów trudno też traktować ten byt inaczej niż jako byt pier­wotny, o którym mowa w argumencie kosmologicznym i teleologicznym.

Z metodologicznego punktu widzenia argument ko­smologiczny i teleologiczny korzystają z rozumowania redukcyjnego czy rozumowania do najlepszego wyja­śnienia (por. przykład z uznaniem istnienia lisa na podstawie jego śladów, zamieszczony w poprzednim odcinku). Natomiast argument ontologiczny przypomina dowodzenie istnienia określo­nej liczby (również zob. poprzedni odcinek). Te pierwsze argumenty zwie się także aposteriorycznymi (gdyż wychodzą od danych doświadczenia), a drugi apriorycznym (gdyż ogranicza się do operacji konceptualnych). Pozostałe argumenty zdają się mieć po­średni charakter, gdyż uwzględniają oba czynniki^[1].

Rezultat argumentów

Omawiane argumenty zmierzają do uzasadnienia tezy o istnieniu bytu, który (w pewnym uproszczeniu) może być określony (kolejno) jako:

• byt doskonały;
• stwórca świata;
• racjonalny projektant świata;
• absolutny gwarant ludzkiej moralności;
• absolutny gwarant ludzkiego poznania;
• podmiot wiedzy doskonałej.

Zwróćmy uwagę, że byt, który (łącznie) spełnia te charak­terystyki, nie może być członem świata i nie może być dla nas empirycznie dostępny. Byt ten więc musi być trakto­wany jako radykalnie różny od czegokolwiek, co znajdu­jemy w świecie.

Pietro Perugino, „Bóg Ojciec w otoczeniu aniołów”

Czy taki byt można identyfikować z Bogiem religii? Tak, gdyż zasługuje On na religijną cześć, a jego charakte­rystyka jest zbieżna z religijną charakterystyką Boga. Pamiętać jednak należy, że rezultaty omawia­nych argumentów nie podają pełnej charakterystyki Boga, a nawet że podawana przez nie charakterystyka jest ubo­ga i aspektywna.

Zatrzymajmy się przy tym ostatnim zastrzeżeniu. Każ­dy z argumentów teistycznych stara się wykazać niepustość pewnego granicznego pojęcia, które w świetle przy­jętego układu pojęć jawi się jako niezbędne. Odpowiednik tego pojęcia jest w danym systemie tym – by użyć zwrotu św. Anzelma z Canterbury – ponad co nie może być pomyślane nic większego. Jeśli jednak Bóg przewyższa wszelki umysł (Flp 4,7) czy pojęciowanie, to Bóg jest czymś więcej niż cokolwiek, co w ogóle może być (przez nas) pomyślane. W tym ujęciu argumenty teistyczne są więc – parafrazując tezę 6.54 Wittgensteina z Traktatu logiczno-filozoficznego^[2] – jak drabina, którą trzeba odrzucić, uprzednio po niej się wspiąwszy. Albowiem przez nie, po nich – wyjdzie [się] ponad nie.

Jacek Wojtysiak