O życiu św. Ireneusza z Lyonu wiemy zdecydowanie mniej niż o jego teologii. Kilka faktów na jego temat podał Euzebiusz z Cezarei, czerpiąc je z dzieł samego Ireneusza[1]. Św. Ireneusz urodził się w Azji Mniejszej między 130 a 140 rokiem[2]. W młodości był uczniem Polikarpa ze Smyrny[3]. Następnie udał się do Lyonu, łacińskiego Lugdunum[4], przez pewien czas przebywał też w Rzymie. W 177 r. został biskupem Lyonu po męczeńskiej śmierci swojego poprzednika – Potinosa. Interweniował u papieża w sporze o termin świętowania Wielkanocy oraz zajmował stanowisko w kwestii montanizmu i gnostycyzmu[5]. Umarł około 200 roku, uważa się, że śmiercią męczeńską. Wzmianki na ten temat pochodzą od późniejszych pisarzy: od Hieronima[6] i Grzegorza z Tours[7].

***

Nawet jako biskup Lyonu, Ireneusz pisał po grecku, łącząc tradycje Wschodu i Zachodu[8]. Euzebiusz z Cezarei wymienił wiele tytułów jego dzieł, z których do dziś zachowały się dwa: Przeciw herezjom (Elenchos kai anatrope tes pseudonymou gnoses znane także jako Adversus haereses) oraz Wykład nauki apostolskiej (Eis epideiksin tou apostolikou kerygmatos).

Przeciw herezjom jest pierwszą polemiką Kościoła z gnostycyzmem:

„Bo aczkolwiek nie łatwo jest przyprowadzić do opamiętania duszę w błędy uwikłaną, niemniej przecież nie można absolutnie wykluczyć możliwości uniknięcia błędu, jeżeli się wykaże prawdę”[9].

Natomiast Wykład nauki apostolskiej, obok odniesień do herezji, jest przede wszystkim pozytywnym wykładem doktryny chrześcijańskiej[10].

Teologia Ireneusza pozostaje w ścisłym związku z Tradycją. Ponieważ wiara ma swoje źródło w nauce apostołów, Kościoły z nieprzerwaną apostolską sukcesją gwarantują doktrynie prawdziwość. Przede wszystkim zaś prymat należy do Kościoła Rzymskiego, co jest usankcjonowane jego podwójną apostolskością:

„dwu najchwalebniejszych apostołów Piotra i Pawła. […] Z tym bowiem Kościołem dla jego naczelnego zwierzchnictwa musi się zgadzać każdy Kościół, tj. wszyscy zewsząd wierni, bo w nim przez tych, co są zewsząd, zachowała się tradycja apostolska”[11].

Ireneusz, przedstawiając katalog biskupów rzymskich od apostołów i biskupa Linusa po współczesnego mu Eleuterosa[12], wysuwa przeciwko heretykom dowody na pierwszeństwo Rzymu i prawomocne przekazywanie wiary w Kościele rzymskim.

Berthold Furtmeyer, „Drzewo śmierci i Drzewo życia” (Maryja jako nowa Ewa)

Obok eklezjologii, ważnych syntez dokonuje Ireneusz także w zakresie chrystologii i soteriologii[13]. W swojej nauce posługuje się paralelą Chrystus – nowy Adam, Dziewica Maryja – nowa Ewa. Jezus Chrystus, Bóg-człowiek, przez swoje wcielenie i posłuszeństwo, dokonał realnego odkupienia ludzkości oddalonej od Boga przez grzech Adama:

„Gdy Chrystus przyjął ciało i stał się człowiekiem, zrekapitulował w sobie długi szereg ludzkości i dał nam w tym ujęciu (compendio) zbawienie, tak że cośmy stracili w Adamie (być na obraz i podobieństwo Boże), tośmy odzyskali w Chrystusie Jezusie. Ponieważ było niemożliwe stwarzać na nowo człowieka, który już raz został pokonany i nieposłuszeństwem złamany, i dać mu możność odzyskania wieńca zwycięstwa, a z drugiej strony było również niemożliwe, żeby człowiek przez grzech upadły uzyskał zbawienie, przeto jednego i drugiego dokonał Syn, który jest Słowem Boga, który zstąpił od Ojca, przyjął Ciało, zniżył się aż do śmierci i dokonał ekonomii zbawienia naszego”[14].

Antytezą Ewy jest Maryja, która przez swoje posłuszeństwo „stała się i dla siebie samej i dla całego rodzaju ludzkiego przyczyną zbawienia”[15].

Ireneusz porusza też w swoich pismach temat sakramentów. Jako pierwszy poświadcza praktykę udzielania chrztu dzieciom[16]. Wyrażając przekonanie o realnej obecności Chrystusa w Eucharystii, dowodzi słuszności wiary w zmartwychwstanie ciała. Skoro ludzkie ciało karmi się Ciałem i Krwią Pańską, jest też zdolne do przyjęcia Bożego daru życia wiecznego[17].

Święty Ireneusz uznawany jest za najbardziej znaczącego teologa II wieku[18]. Benedykt XVI w swojej katechezie określił go mianem przede wszystkim „człowieka wiary i pasterza”[19].

Zofia Tylutki