Jan Tauler to, obok Mistrza Eckharta, jeden z najważniejszych mistyków nadreńskich, który pozostawił po sobie zbiór ponad osiemdziesięciu Kazań, stanowiących równocześnie jedno z nielicznych wiarygodnych źródeł mówiących o jego życiu duchowym. Urodzony ok. 1300 r. w Strasburgu, jako nastolatek wstąpił do Zakonu Kaznodziejskiego. Nowicjat odbył w klasztorze w Strasburgu, a studia humanistyczne i filozoficzne w innym ośrodku. Przypuszcza się, że mógł studiować również w Kolonii, w założonym przez św. Alberta Wielkiego Studium Generalnym, gdzie miałby poznać osobiście Henryka Suzo i Mistrza Eckharta, choć nie znajduje to potwierdzenia w źródłach. Z Mistrzem Eckhartem Tauler mógł się również zetknąć w Strasburgu, gdzie Eckhart działał w latach 1313-1326. W 1330 r. Tauler rozpoczął działalność kaznodziejską w Strasburgu, a w jego kazaniach – poza wpływem mistyki Eckharta – widać inspiracje Pseudo-Dionizym Areopagitą, św. Augustynem, Bernardem z Clairvaux, Hildegardą z Bingen czy Mechtyldą z Magdeburga.

Przypuszcza się, że Tauler już po studiach kilkakrotnie wyjeżdżał ze Strasburga. W latach 1339?-1343 przebywał w Bazylei w związku z tym, że Strasburg w konflikcie pomiędzy Janem XXII a Ludwikiem Bawarskim opowiedział się przeciw papieżowi i został obłożony interdyktem. Ludwik zabronił wówczas miastu stosować się do papieskiego rozporządzenia, a Tauler wraz z innymi dominikanami zdecydował się wyjechać, by uniknąć niebezpieczeństwa postąpienia wbrew decyzji papieża. W Bazylei miał kontakt z ruchem mistycznym tzw. „przyjaciół Boga”, do czego nawiązał w jednym z Kazań: „Każdy powinien iść sto i więcej mil w poszukiwaniu za jakimś doświadczonym przyjacielem Boga, który znałby drogę prawdy i umiał ją trafnie ocenić”[1]. Niedługo po powrocie konwentu do Strasburga, na przełomie 1346 i 1347 r., Tauler ponownie osiadł w mieście, w którym rozpoczynał swoją zakonną drogę, i z polecenia przełożonych objął opieką siostry zakonne (zwłaszcza dominikanki). To one stały się głównym adresatem jego Kazań.

„Rozmowa z duszą”

Jan Tauler, podobnie jak Eckhart, którego ortodoksyjności Tauler nieraz bronił, powracał w swoich rozważaniach do kwestii głębi duszy (Seelengrund) – „wewnętrznego sanktuarium człowieka, w którym dokonują się kolejne stopnie zjednoczenia duszy z Bogiem”[2]. Za warunek owego zjednoczenia uznawał oczyszczenie duszy z wszelkiego przywiązania do stworzeń. „Jeśli bowiem do twego ducha ma przyjść Bóg – tłumaczył – muszą z niego wyjść wszystkie stworzenia”[3]. Bóg wynosi duszę ponad nią samą i ponad wszystkie jej władze i pociąga ją ku sobie[4]. Warto zaznaczyć, że Tauler dzieli władze człowieka na niższe (do tej grupy zalicza nie tylko zmysły, ale także rozum i wolę w ich „normalnym działaniu”) i wyższe, czyli rozum i wolę oddane Duchowi Świętemu[5]. By narodzić się na nowo „[k]onieczne jest wewnętrzne zespolenie się wszystkich władz, najwyższych i najniższych, skupienie zapobiegające wszelkiego rodzaju rozproszeniom”[6]. Rozważania Taulera miały służyć przede wszystkim prowadzeniu innych do Boga, a on sam często podkreślał, że woli być „mistrzem życia” (Lebmeister) niż „uczonym profesorem” (Lehrmeister), który „śpiewa oficja, czyta wiele ksiąg i bez przerwy je wertuje”[7].

Kazania Taulera najpewniej adresowane były przede wszystkim do mniszek, którym również zawdzięczamy ich spisanie. W wyniku mozolnych badań nad zachowanymi manuskryptami (pierwsze wydruki pochodzą z 1498 r. z Lipska), osiemdziesiąt trzy z nich uznano za autentyczne. Większość z nich jest oparta na czytaniach Pisma Świętego odpowiadających danej niedzieli czy świętu. O sposobie ich głoszenia nie zachowały się żadne inne wzmianki prócz notatki jednej z zakonnic, która po latach już wspominała, że wygłoszone przez Taulera w Bazylei kazanie zrobiło na niej wielkie wrażenie[8]. Kazania traktują głównie „o życiu Osób Bożych, o mistycznym poznaniu Boga, o człowieku – obrazie Trójcy Świętej, o wewnętrznych doświadczeniach ludzi na drodze do doskonałości, o zjednoczeniu z Bogiem, wreszcie – centralny temat ogółu mistyków – o głębi (iskierce) duszy, miejscu tego zjednoczenia”[9]. Ważnym zagadnieniem jest także modlitwa, będąca drogą do tego mistycznego zjednoczenia (unio mystica), tzn. do uzyskania pełnej jednomyślności z Bogiem[10].

Nagrobek Taulera w Temple Neuf w Strasburgu (fot. Ji-Elle).

Kazania Taulera ukazują jego alegoryczne czytanie Pisma Świętego, tzn. dopatrywanie się w Słowie Bożym sensu przenośnego, odnoszącego się do wewnętrznego życia człowieka. Na przykład słowa Księgi Izajasza: „Powstań! [Jerozolimo] Świeć, bo przyszło twe światło i chwała Pańska rozbłyska nad tobą” (Iz 60,1) Tauler odnosi bezpośrednio do człowieka jako nawoływanie „Powstań!” (Surge!) do wolności i współdziałania z Bożą mocą. Na owo wezwanie, jego zdaniem, człowiek może reagować różnorako. Może uciekać się „do przyrodzonej inteligencji, do rozumowych koncepcji i górnolotnych spekulacji” lub realizować własne plany „na swój sposób”. Brak wyzbywania się wad, spośród których wymienia: „pychę, upodobanie w cielesnych rozkoszach, zaspokajanie zmysłów, przywiązanie do stworzeń i podejrzliwość w sądach”, ma wskazywać jednak na to, że – wbrew temu, co sam sądzi – człowiek ów nie jest jeszcze na właściwej drodze[11]. Tauler tym dwóm postawom przeciwstawia trzecią, która cechuje się całkowitym zawierzeniem Bogu, przyjęciem z pokorną bojaźnią wszystkiego od Boga i oddanie Mu wszystkiego na powrót, „w całkowitym ogołoceniu i ochoczym zaufaniu”[12].

Jan Tauler, Doctor Illuminatus („Doktor Oświecony”), zmarł w 1361 r. „w sławie jednego z największych kaznodziejów swojej epoki”[13]. Półtora wieku później, w dobie reformacji, spierano się z wielką gwałtownością o jego ortodoksyjność, a niektóre elementy jego mistycznego nauczania otwarcie krytykowano i wysuwano względem niego m.in. oskarżenia o kwietyzm. Trzeba podkreślić, że jego alegoryczne odczytywanie Pisma Świętego miało (i ma) na celu poruszenie słuchaczy do zmiany życia, co stanowi o głęboko duszpasterskim charakterze jego Kazań, który wyróżnia je spośród innych dzieł z nurtu mistyki nadreńskiej: „Jeśli Mistrz Eckhart przemawia w kazaniach do rozumu, Suzo zaś apeluje do serca, Tauler oddziałuje przede wszystkim na wolę, pobudzając ją do wejścia na drogę nawrócenia i całkowitego zaufania Bogu”[14].

Katarzyna Sonnenberg