I

Wiadomości nasze z dziedziny życia moralnego znacznie się skurczyły w ostatnich wiekach. Wiele pojęć moralnych głęboko przemyślanych w staro­żytności i średniowieczu i nader doniosłych dla codziennego życia praktycznego wyszło niejako zupełnie z obiegu, odkąd umysłowość nowożytna zaczęła ulegać powierzchownym doktrynom filo­zoficznym, powstałym w epoce Odrodzenia.

Przedstawienie cnót w wydaniu „Etyki” Arystotelesa z XV w.

Szczególnie uderzyć musi jak bardzo poszła w zapomnienie stara doktryna o cnotach. Ślicznie narysowana już u Platona, głęboko zanalizowana przez Arystotelesa i wreszcie raz jeszcze przemy­ślana w związku z danymi objawienia chrześci­jańskiego przez wielkich doktorów Kościoła ka­tolickiego ze św. Tomaszem z Akwinu na czele, jest ona w naszych czasach prawdziwą terra in­cognita.

Jeśli to zapomnienie dotknęło podstawowe cno­ty, będące niejako zawiasami, na których życie nasze moralne się obraca – wszak stąd pochodzi ich nazwa cnót kardynalnych – to cóż dziwnego, że objęło ono i ten cały szereg drobniejszych cnót, które doświadczenie wieków tak pięknie zgrupowało w ramach cnót kardynalnych. A są między nimi prawdziwe perły głębokiej psycho­logicznej obserwacji i to nader doniosłe dla ca­łości życia moralnego. Jak bowiem dokładne działanie wielkich maszyn nie tylko zależy od prawidłowego funkcjonowania wielkich ich części składowych, ale i od sprawności najdrobniejszych kółek i sprężynek, których niedomaganie może nieraz cały przyrząd zatrzymać w swym biegu, tak i w dziedzinie moralnej drugorzędne i na pozór mniej ważne cnoty są nieodzownie konieczne do prawidłowego funkcjonowania pierwszorzęd­nych cnót podstawowych, a przez nie i całego or­ganizmu moralnego.

Pragnąłbym to pokazać na jednej drobniutkiej, już nawet nie drugorzędnej, ale może trzeciorzęd­nej cnocie, zwanej długomyślnością. Przyznać na­leży, że i w dawnych wiekach cnota ta nie została należycie opracowana, znajdujemy jednak zarówno u św. Pawła, jak u św. Tomasza bardzo ciekawe wskazówki, które nam pozwolą nieco dokładniej ją zarysować. Odnosi się ona do bardzo specjal­nego czynnika naszej psychiki, a jednak, jak to wnet zobaczymy, posiada w zakresie wychowania ogromną doniosłość, tak iż słusznie może być nazwana właściwą cnotą wychowawcy. Dostrzegła to swą genialną intuicją pedagogiczną świąto­bliwa założycielka SS. Niepokalanek, matka Mar­celina Darowska i wręcz uderzające jest jak często można się spotkać w jej spuściźnie ducho­wej z tym żądaniem długomyślności w pracy wy­chowawczej.

II

Długomyślność jest najbliższą krewną cierpli­wości, jakby jej siostrą bliźniaczką: i jak to się często między bliźniakami zdarza, że ta, która ma silniejszą indywidualność, usuwa tamtą w cień i sprawia nawet, że jej imieniem obie są nazy­wane, tak i tu cierpliwość – mająca więcej sposo­bności do zaznaczenia się w życiu codziennym –  zaćmiła swą siostrę i rozciągnęła nawet swe wła­sne miano na jej zakres działalności.

Botticelli, „Alegoria męstwa”

Św. Tomasz, który pierwszy poddał to zagad­nienie dokładniejszej analizie[1], w ten sposób rozgranicza sferę działalności tych dwóch cnót: obie należą do grupy cnoty kardynalnej męstwa i wspólnym ich zadaniem jest dać nam to wewnętrzne panowanie nad zniechęceniem, które sprawia, że cofamy się przed napotkanymi przeszkodami i nie osiągamy zamierzonego celu. Błędne jest bowiem mniemanie, dość zresztą rozpowszechnione, że cierpliwość należy do grupy cnoty kardynalnej umiarkowania, ponieważ miar­kuje gniew: jej zadanie bowiem, a to samo odnosi się i do długomyślności, polega na tym, aby nie pozwolić opanować się smutkowi, zniechęceniu, z których dopiero powstają czasami poruszenia gniewu. Cnotami miarkującymi wybuchy gniewu i pożądania odwetu jaki z nim się łączy, są ła­godność, łaskawość, które w samej rzeczy należą do grupy umiarkowania. Cierpliwość natomiast i długomyślność mają tę wspólną cechę całej grupy męstwa, że zachęcają do czynu i podtrzy­mują wolę wobec napotykanych przeszkód, przed którymi tak łatwo moglibyśmy się pod wpływem zniechęcenia cofnąć.

Otóż przyczyna, mogąca w nas wywołać znie­chęcenie, może być podwójna, jak dwojakie jest zło, które jest w stanie nam dokuczyć. Może nim być coś pozytywnego, co nam sprawia ból, np. choroba, lub co powoduje zmartwienie, np. kra­dzież, lub wreszcie krzywdę np. obmowa; we­wnętrzny nastrój woli, dający opanowanie poru­szeń gniewu, które podobne przykrości zwykły w nas wywoływać, nazywamy właśnie cierpliwo­ścią. Jest jednak i drugie jeszcze źródło znie­chęceń o bardziej negatywnym charakterze, mia­nowicie prosty brak czegoś, jakiegoś dobra, którego pragniemy i które zbyt długo każe nam na siebie czekać: tu mamy właściwą dziedzinę długomyślności.

I nie należy mniemać, aby to rozróżnienie mię­dzy cierpliwością a długomyślnością było czysto pojęciowe, tzn. wysnute a priori drogą analizy z samej przyczyny zniechęceń, które mogą mieć albo charakter czegoś pozytywnego, jakiegoś zła, które nam dokucza, albo też czegoś negatywnego, czyli braku jakiegoś dobra, do którego się nasza dusza wyrywa. Bynajmniej! Wystarczy rozejrzeć się nieco w życiu, aby się przekonać, że są to dwa usposobienia dość odrębne i że nie zawsze, gdy się ma jedno, ma się też i drugie. Znamy lu­dzi, którzy umieją już doskonale opanować znie­chęcenie i te drobne poruszenia i wybuchy gniewu wobec pozytywnych przykrości, wypełniających życie codzienne, którzy jednak nie umieją jeszcze zapanować nad nimi wobec braku jakiegoś bar­dzo pożądanego dobra. Jest to szczególnie cha­rakterystyczne w dziedzinie dóbr moralnych, gdzie nieraz zbyt gwałtowne pożądanie pewnej doskonałości moralnej u siebie czy u innych ła­two wyprowadza z panowania nad sobą takie osoby, które całkowicie nad sobą panują, gdy chodzi o pozytywne przykrości codziennego ży­cia. Widać z tego, że zniechęcenie przejawia się nieco odrębnie w tych dwóch kierunkach i że przeto wymaga ono ujęcia w karby dwóch od­rębnych cnót, mających swe własne motywy i prawa rozwoju.

Bartolomeo Montagna, „Św. Paweł Apostoł”

Łatwo teraz zrozumieć, dlaczego cierpliwość przesłoniła nam długomyślność i zawładnęła na­wet w pewnym sensie jej dziedziną: oto koniecz­ność panowania nad zniechęceniami wywołanymi pozytywnymi przykrościami jest o wiele pilniejsza i ważniejsza, a przeto i pierwsza. Przykrości czę­ściej nas do smutku i zniechęcenia pobudzają i od uodpornienia się przeciw nim winniśmy za­czynać. To pożądanie dobra, którego brak wy­wołuje zniechęcenie, szczególnie, gdy chodzi o dobra moralne, nie zjawia się zwykle w począt­kach świadomej pracy nad sobą, lecz dopiero w dalszym jej rozwoju. Dlatego to potrzeba dłu­gomyślności nie jest tak oczywista dla każdego, jak to ma miejsce z cierpliwością, której koniecz­ność niczyjej nie może ujść uwagi. Tym się też tłumaczy, dlaczego ogólnie nie rozróżnia się tych dwóch cnót, rozciągając zakres działalności cier­pliwości i na dziedzinę długomyślności.

Tymczasem już św. Paweł w swoich listach za­znaczą tę różnicę. Apostoł narodów miał bardzo określone pojęcie długomyślności, jako osobnej cnoty zupełnie odrębnej od cierpliwości: dwa­naście razy wymienia on ją w swych pismach i bardzo często stawia przed cierpliwością. Nie znajdziemy, ma się rozumieć, u niego ścisłych okre­śleń, ale już z samego wymienienia jej w szeregu innych cnót, i z miejsca, które jej między nimi wyznacza, będziemy mogli wywnioskować, że była ona dla niego bardzo jasno określonym czynni­kiem życia moralnego i że jej przypisywał dużą doniosłość.

Św. Paweł wymienia bardzo wyraźnie jedną obok drugiej te dwie cnoty bliźniaczki. Oto w Liście do Kolosan (1,11) czytamy: „Abyście chodzili godnie przed Bogiem […] umocnieni wszelką mocą, według przemożnej chwały Jego ku wszelkiej długomyślności i cierpliwości z radością”[2]. Podobnie i w Drugim Liście do Tymoteusza (3,10): „Ty zaś przywiązałeś się do mojej nauki, sposobu życia, zamiarów, wiary, długomyślności, miłości, cierpliwości, prześladowań, cierpień”[3]. Wreszcie i w cudownym ustępie z Pierwszego Listu do Koryntian (13,4-6), gdzie w świcie miłości długomyślność, wprawdzie w formie czasownikowej, po­stawiona została na pierwszym miejscu: „Miłość wybiega w dal [tzn. jest długomyślna][4], oka­zuje dobroć. Miłość nie zazdrości, nie działa obłudnie, nie nadyma się, nie pożąda sławy, nie szuka swego, nie złości się, nie pamięta na urazy, nie raduje się z niesprawiedliwości, ale ma ra­dość w prawdzie: na wszystko jest wyrozumiała, wszystkiemu wierzy, na wszystko ma nadzieję, wszystko ścierpi”.

W świetle tych danych przyjrzyjmy się nieco dokładniej samej cnocie długomyślności i jej do­niosłości ogólnej w życiu, a szczególnie w pracy wychowawczej.

Jacek Woroniecki OP