„Bóg Ojciec i Syn”

Formuły te często pojawiają się na początku listów św. Pawła:

Ga 1, 1: „Paweł, Apostoł nie z ludzkiego ustanowienia czy zlecenia, lecz z ustanowienia Jezusa Chrystusa i Boga Ojca, który Go wskrzesił z martwych […]”.

Ga 1,3: „Łaska wam i pokój od Boga, Ojca naszego, i od Pana Jezusa Chrystusa, który wydał samego siebie za nasze grzechy […]”.

Formuły binarne są związane ze słowami Chrystusa, który nauczał o swoim Ojcu. Wzmianka o Ojcu jest często związana ze zmartwychwstaniem Chrystusa (jak w przywołanym przed chwilą cytacie z Ga 1,1) – zmartwychwstanie jest jakby jądrem, wokół którego powstaje cała wypowiedź. Widać to na przykład w następującym fragmencie:

Rz 10, 9: „Jeżeli więc swoimi ustami wyznasz, że Jezus jest Panem, i w sercu swoim uwierzysz, że Bóg wskrzesił Go z martwych […]”.

Por. też Flp 2,11: „Jezus jest Panem na chwałę Boga Ojca […]”.

Z każdą z tych dwóch Boskich Osób wiąże się pewne określone dzieło dokonane w historii zbawienia: „panowanie” w przypadku Syna, w przypadku zaś Ojca – „wskrzeszenie” Syna. Zdarza się również, że w formułach binarnych wymienione są inne działania Ojca i Syna w historii:

1 Kor 8,6: „Dla nas istnieje tylko jeden Bóg, Ojciec, od którego wszystko pochodzi i dla którego my istniejemy, oraz jeden Pan, Jezus Chrystus, przez którego wszystko się stało i dzięki któremu także my jesteśmy”.

Ojciec jest początkiem świata i początkiem chrześcijańskiej egzystencji, Syn jest zaś Pośrednikiem. Krótko mówiąc: w formułach binarnych zawierają się wyznania wiary w Ojca i Syna, z jasnym ich odróżnieniem przez wskazanie ich działania w historii zbawienia.

Z kolei pozdrowienia, otwierające nowotestamentowe listy, łączą Ojca i Syna jako źródło błogosławieństwa:

1 Kor 1,3: „Łaska wam i pokój od Boga Ojca naszego i Pana Jezusa Chrystusa”.

Wiążą też one panowanie Chrystusa z Paschą:

Ga 1, 3-5: „Łaska wam i pokój od Boga, Ojca naszego i od Pana Jezusa Chrystusa, który wydał samego siebie za nasze grzechy, aby wyrwać nas z obecnego złego świata, zgodnie z wolą Boga i Ojca naszego […]”.

Idąc za uwagą św. Ireneusza z Lyonu należałoby przyjąć, iż formuły binarne są najlepiej dopasowane do adresatów: Żydom wystarczyło głosić Syna posłanego przez Ojca, poganom zaś trzeba było najpierw głosić Boga jedynego i Stwórcę, potem zaś Syna:

„Żydom głosili, że Jezus, którego ukrzyżowali, był Synem Bożym, Sędzią żyjących i umarłych, i że od Ojca otrzymał królestwo wieczne nad Izraelem, jak to okazaliśmy, Grekom głosili jednego Boga, Stworzyciela wszystkich rzeczy, i Jego Syna Jezusa Chrystusa” (Adversus haereses III, 12,13).

„Ojcostwo”

Uwaga Ireneusza, choć może przesadzona, jest interesująca teologicznie. W sposób bardziej zniuansowany, można by jego myśl wyrazić tak:

1. Formuły binarne były obecne w chrześcijańskim głoszeniu od samego początku i to także w związku z wiarą Izraela (np. Rz 4,24: „[…] i nam, którzy wierzymy w Tego, co wskrzesił z martwych Jezusa, Pana naszego”).
2. Formuły binarne nadały później także strukturę głoszeniu wiary poganom (czego świadkiem właśnie św. Ireneusz).

A Duch Święty? Jak wytłumaczyć Jego nieobecność w tych formułach? Mogłoby się wydawać, iż formuły binarne są starsze od trynitarnych. Trudno uznać to jednak za prawdę.

Po pierwsze, formuły odnoszące się do jednej osoby (Jezusa), do dwóch (Ojca i Syna) i trzech (Ojca, Syna i Ducha Świętego) występują w Nowym Testamencie obok siebie. Nie sposób więc wyobrazić sobie, by wyznania wiary rozwijały się linearnie (od jedno- do trzyczęściowych).

Po drugie, formuły binarne i trynitarne istnieją obok siebie w tych samych, bardzo wczesnych pismach Nowego Testamentu (jak List do Rzymian czy 1 List do Koryntian).

Skąd w takim razie różnica formuł? Wzmianka o Duchu Świętym pojawia się wtedy, gdy chodzi o kontekst liturgiczny (chrzcielny), lub gdy mowa jest o przyswajaniu sobie tajemnicy wiary w życiu chrześcijanina (o uświęcenie, obecność Boga, Jego obietnice, itp.). To właśnie w Duchu lub przez Ducha wyznaje się Ojca i Syna.

Michał Paluch OP