Inskrypcja z tunelu Ezechiasza (zwana też „Inskrypcją Siloe”).

Na czym pisano w czasach, gdy powstawała Biblia? To, co miało być trwać, wykuwano w kamieniu (piaskowcu, marmurze, wapieniu, granicie, bazalcie). Było to bardzo trudne, ponieważ kamień albo był zbyt kruchy, albo zbyt twardy. Tak tworzono stele (na przykład słynną stelę Meszy, króla Moabu, z początku IX w. przed Chrystusem). Sumerowie wymyślili cylinder (często kamienny) z otworem, przez który przeciągano sznurek. Na cylindrze znajdowała się płaskorzeźba, którą odgniatano na glinie. Był więc ten cylinder rodzajem pieczęci. W Izraelu pieczęcie takie umieszczano w pierścieniu lub zawieszano na szyi.

W Izraelu znaleziono niewiele kamiennych inskrypcji (najsłynniejszą z nich jest napis z tunelu Ezechiasza w Jerozolimie, powstały około 700 r. przed Chrystusem). Nie była to popularna metoda. Niewykluczone, że zapisywano teksty też na miękkim metalu (w Qumran znaleziono zwój miedziany). Często też tworzono drewniane tabliczki pokryte woskiem.

Tabliczka z biblioteki Assurbanipala (fot. Fae).

Materiał pisarski zależał też od zasobów danego kraju. Na przykład w Mezopotamii początkowo używano tabliczek glinianych (pisano na nich kawałkiem przyciętej trzciny o końcówce w kształcie trójkąta, która odgniatała w tabliczce klin o różnym kształcie, zależnym od ułożenia i nacisku). Tabliczki mogły być wielokrotnego użytku – należało je tylko zmoczyć, zagnieść i powtórnie uformować. Jeśli chciano na wyryć tekst na stałe, to wtedy tabliczki suszono lub wypalano (zbiory biblioteki Assurbanipala w Niniwie przetrwały do naszych czasów dzięki temu, że budynek spłonął). W Izraelu także stosowano tę metodę:

Ez 4,1: „A ty, synu człowieczy, weź sobie tabliczkę glinianą, połóż ją przed sobą i narysuj na niej miasto Jerozolimę”.

Tabliczki łączono robiąc otwory i wiążąc je rzemieniem. Prawdopodobnie ten zwyczaj sprawił, że I wieku, przypuszczalnie najpierw w Rzymie, zaczęto spinać karty pergaminu w kodeksy. Pojawił się też papirus, który był najpierw używany w Egipcie. Dopiero w czasach rzymskich ustąpi on miejsca pergaminowi, choć nie zaniknie zupełnie. Dopiero w VIII w. po Chrystusie pojawia się papier, który jest chińskim wynalazkiem przyniesionym do Europy przez Arabów. Przyjrzyjmy się dokładniej papirusowi i pergaminowi.

Papirus – tani, lekki, łatwy w użyciu, ale nietrwały (choć zachował się też papirus z około 2700 r. przed Chrystusem). Łodygę papirusu, o trójkątnym przekroju, cięto na cienkie paski, które układano obok siebie na desce zwilżonej wodą z Nilu. Dbano o to, by brzegi nachodziły na siebie. Następnie poprzecznie układano drugą warstwę, całość ściskano w prasach lub tłuczono młotkiem, by wyszedł sok. Wreszcie, suszono na słońcu. Kawałki (max 38x42cm) łączono w zwoje (klejem z mąki, wody i octu), które nie miały więcej niż 20 kawałków. Łączono od najlepszych do najgorszych i wygładzano do połysku szorstką powierzchnię. Pisano siedząc 'po turecku’. Pisarz miał drewnianą paletkę na pałeczki trzciny (przy czym od II w. przed Chrystusem wykorzystywano już piórka) i na tusz, zwłaszcza czarny i czerwony. Czerwonym pisano tytuły, pierwsze słowa i wskazówki dla czytelnika.

Widok na ruiny biblioteki pergamońskiej (na terenie dzisiejszej Turcji, fot. F. Tronchin).

Pergamin – jego nazwa pochodzi od miasta Pergamon. Zostało ono pozbawione papirusu przez Ptolemeusza, króla Egiptu, który obawiał się, by biblioteka Pergamonu nie przewyższyła Aleksandryjskiej. Król Pergamonu wsparł wtedy produkcję tego materiału. Okazał się bardziej trwały, ale dużo droższy. Był wszędzie dostępny, można było zmazać już zapisany na nim tekst i pisać od nowa, co jest niemożliwe w przypadku papirusu. Na skórze pisano już dużo wcześniej, zwłaszcza cielęcej. Wysuszona skóra łamała się jednak, a wilgotna butwiała. Dopiero gdy w II w. przed Chrystusem opracowano w Pergamonie metodę garbowania skór, powstał materiał trwalszy i łatwiejszy do zapisania. Skórę, najczęściej cielęcą, owczą lub kozią (w Izraelu musiała pochodzić ze zwierząt czystych, więc nie mogła być na przykład wieprzowa), maczano przez kilka dni w wodzie wapiennej. Później zeskrobywano sierść i znów moczono. Następnie garbowano substancją roślinną i suszono. Ponownie gładzono i oczyszczano, a później posypywano warstwą sproszkowanej kredy, co wyjaśnia, dlaczego pergamin jest biały. O takim właśnie pergaminie pisze św. Paweł:

2 Tm 4,13: „Opończę, którą pozostawiłem w Troadzie u Karpa, zabierz po drodze, a także księgi, zwłaszcza pergaminy”.

Ok. czterechsetletni zwój Tory, spisany na pergaminie (fot. FirewallJC).

Najstarszą formą księgi jest zwój (łączone kwadraty). Do dziś dla Żydów jest to jedyna forma księgi dopuszczalna w liturgii, natomiast chrześcijanie szybko przyjęli kodeksy. Na początku księgi biblijne kopiowały osoby prywatne, dlatego też istniała duża możliwość pomyłek w przepisywanych tekstach. W IV wieku powstały skryptoria, w których większa liczba pisarzy pracowała pod dyktando, a korektor poprawiał. Tak było aż do 1450 r., a więc momentu wynalezienia druku.

***

Aktualny podział na rozdziały Pisma Świętego pochodzi z XIII wieku i został zaproponowany przez  Stefana Langtona. Żydzi już znacznie wcześniej znali podział na perykopy, którym nadawali tytuły, na przykład „o krzewie”:

Mk 12,26: „[…] czy nie czytaliście w księdze Mojżesza, tam gdzie mowa o krzewie […]”

W Qumran perykopy oddzielano spacją lub odstępem. Później również Masoreci wprowadzili pewien podział.

Nasz podział na wersety w tekście Starego Testamentu wprowadził dominikanin Sante Paganini w 1528 r., natomiast podziały w tekście Nowego Testamentu zaproponował Robert Estienne w 1555 roku.

Danuta Piekarz